Thôn Ngọc Quan (còn có tên Nôm là làng Sen, thuộc xã Lâm Thao) tọa lạc ở cực Nam tỉnh Bắc Ninh–mảnh đất “ngã ba sông” nơi hợp lưu của sông Bùi, sông Sen và sông Cẩm Giàng, tạo nên một cảnh quan thiên nhiên mát lành, phong thủy hữu tình, thuận lợi cho văn hóa và con người phát triển bền vững.

Sự hội tụ của ba dòng sông không chỉ mang đến phù sa màu mỡ cho vùng đất mà còn mang ý nghĩa thủy hợp, sinh tài–giải thích phần nào danh tiếng “đất thiêng sinh nhân kiệt” mà Ngọc Quan đã được thiên hạ truyền tụng. Cổng làng (thôn Ngọc Quan) với đôi câu đối và chữ Xuân Lan thể hiện miền quê khoa danh

Ngọc Quan được mệnh danh là “làng Khôi nguyên” của xứ Kinh Bắc, nơi sinh ra nhiều danh sĩ hiển đạt. Trong các kỳ thi Nho học từ xưa tới nay, nhiều học sinh nơi đây giành được vị trí cao nhất như Đầu Xứ, Giải nguyên, Thủ khoa Nho học Việt Nam, rồi Thủ khoa hiện đại. Nơi đây từng có thời kỳ trong cùng một khoa thi, sĩ tử Ngọc Quan chiếm cả hai vị trí nhất và nhì–một điều hiếm nơi nào làm được. Tại Văn chỉ Ngọc Quan có hệ thống bia đá ghi danh 46 vị khoa bảng – nhiều người trong số đó giữ các chức vụ cao cấp dưới triều đình: Tể tướng, Á tướng, Đề lĩnh tứ thành quân vụ, Thị giảng, Thị độc…Đặc biệt, dòng họ Vũ chiếm tới 43 trong 46 người được ghi danh – một minh chứng sống động cho truyền thống học thuật và đạo đức gia đình kéo dài nhiều thế hệ. Dòng họ Vũ thôn Ngọc Quan được nhiều lần vinh danh vì nhiều thành tựu văn hiến

CÁC DOANH NHÂN TIÊU BIỂU

• Vũ Miên: Hội nguyên, sau làm Tế tửu Quốc Tử Giám và thăng lên đến Tể tướng – một trong những trí thức nổi bật nhất thời Lê-Trịnh. Ông cũng là nhân vật chủ chốt trong việc biên soạn lịch sử và sách quốc sử như Đại Việt sử ký tục biên.
• Vũ Chiêu: Đặc tiến Kim tử vinh lộc đại phu, Tham đồng, Đề lĩnh tứ thành quân vụ. Có công với nước cuối thời kỳ Lê-Trịnh.
• Vũ Trinh: Phó Tể tướng, nhà văn hóa và soạn sân khấu chèo cổ nổi tiếng.
• Vũ Quyền: Đốc học tiêu biểu dưới thời Nguyễn, đóng góp lớn trong ngành giáo dục.
• Vũ Chu: tuổi trẻ đỗ Ất khoa Tiến sĩ, làm quan đứng đầu Thái Nguyên, đóng góp cho Khởi nghĩa Bãi Sậy
• Vũ Văn Ngũ: Giáo sư – nhà vi sinh học hiện đại, nổi bật với việc phát triển men sống Colibacter và là Trưởng khoa Vi sinh đầu tiên tại Bệnh viện Bạch Mai.
• Vũ Minh Hiếu (Thái Minh): có nhiều công lao với Phật giáo Quảng Ninh.
• Vũ Văn Tú (nghệ sĩ thị giác Vũ Tú): thủ khoa hiện đại, nghệ sĩ thị giác có nhiều công lao với nghệ thuật đương đại, đặc biệt là với kiến trúc Phật giáo. Tạp chí Chánh pháp (số 165) ghi nhận Thủ khoa hiện đại Vũ Tú là “tinh hoa trí tuệ đồng hành cùng Phật giáo”. Nhiều tạp chí vinh danh nghệ sĩ thị giác Vũ Tú là gương sáng cho các thế hệ đến mai sau.

Dòng họ Vũ (Võ) trung ương trao bức trướng Vũ tộc tinh hoa cho họ Vũ thôn Ngọc Quan

Truyền thống học tập ở Ngọc Quan không chỉ nằm trong lịch sử mà còn sống động đến ngày nay:

• Hàng ngày, lúc 19h, loa truyền thanh nhắc phụ huynh hạn chế tivi, tạo không gian yên tĩnh cho con học tập.
• Mỗi dòng họ đều có quỹ khuyến học lớn, như họ Vũ với quỹ trên 200 triệu đồng, thường trao thưởng cho học sinh xuất sắc tại những nơi trang trọng như Văn chỉ hay nhà thờ tổ.
• Thành tích học tập cao: từng năm, phần lớn con em trong làng đỗ đại học, nhiều gia đình có con đạt học cao hơn như Thạc sĩ, Tiến sĩ, thậm chí Giáo sư, Phó Giáo sư, Thầy thuốc Ưu tú.
• Ngọc Quan nhiều lần nhận bằng khen từ Trung ương Hội Khuyến học và chính quyền tỉnh là “điểm sáng khuyến học”.

KIẾN TRÚC DI TÍCH VÀ GIÁ TRỊ VĂN HÓA VẬT THỂ

Đình Ngọc Quan

• Di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia, thờ Thành hoàng làng – Huệ Thông Linh Ứng Dực Vân Khái Bình đại vương, cùng hai danh nhân: Tể tướng Vũ Miên và Thiên Trường tri phủ Vũ Thống Mẫn.
• Kiến trúc đình mang phong cách chữ Đinh, nhiều chạm khắc tinh xảo: cửa võng, kẻ, bẩy hiên, ván mê với đề tài tứ linh, tứ quý, rồng hóa, vân mây.
• Bên trong còn lưu giữ nhiều hiện vật giá trị như bia đá, hoành phi, câu đối, ngai thờ, bát biểu, nhang án... từ thời Lê và Nguyễn

Văn chỉ – Biểu tượng văn hiến

• Xây dựng vào khoảng 1844, trên diện tích đất cao và bằng phẳng rộng hàng nghìn mét vuông.
• Trung tâm là bệ thờ Khổng Tử, Chu Văn An (Quốc Tử Giám Tư nghiệp), Vũ Miên (Tế tửu Quốc Tử Giám), hai bên là bia khắc tên 46 khoa bảng; phía trước cổng là bình phong gạch mang dòng chữ “Dương Thanh Danh” – biểu tượng của niềm tự hào và sự tôn kính đối với đức Khổng Tử và các tiền hiền khoa bảng.
• Di tích cấp tỉnh, được trùng tu khang trang trong khi vẫn giữ nét cổ kính vốn có.

Nhà thờ họ Vũ (Vũ đại tôn từ)

• Là di tích cấp tỉnh, nơi thể hiện uy tín của dòng họ kéo dài qua các thế hệ; thời Pháp thuộc, còn là địa điểm liên lạc của Xứ ủy Bắc Kỳ.
• Là nơi tổ chức các hoạt động khuyến tài, dâng hương báo công, hình thành nơi nuôi dưỡng truyền thống hiếu học cho thế hệ trẻ.

Lễ hội và truyền thống văn hóa

• Lễ hội truyền thống diễn ra vào ngày 14 và 15 tháng Giêng âm lịch tại đình làng, bao gồm nghi thức tế lễ Thành hoàng, rước kiệu, hát quan họ – phần hồn văn hóa Bắc Bộ – và các trò chơi dân gian như cờ tướng, tạo nên không khí cộng đồng đậm bản sắc.
• Mỗi dịp như Quốc khánh 2/9, làng tổ chức cho học sinh dâng hương tại Văn chỉ và nhà thờ tổ, tưởng nhớ tiên tổ và khơi dậy niềm tự hào truyền thống hiếu học.

HÌNH MẪU BỀN VỮNG - BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY GIÁ TRỊ DI SẢN

Thôn Ngọc Quan là hình mẫu hiếm trong việc giữ tương tác hài hòa giữa di sản văn hóa truyền thống và đời sống hiện đại:

• Về mặt vật chất, tuy chủ yếu sống nhờ nông nghiệp; nhưng đời sống ngày càng được cải thiện nhờ giáo dục – học hành là con đường vươn lên duy nhất cho mọi gia đình.
• Về tinh thần, truyền thống khuyến học được công cụ hóa qua các hoạt động trị gia như nhắc giờ học trên loa, quỹ khuyến học, dâng hương, thi đua học tập
• Về di sản vật thể, đình và văn chỉ được trùng tu, giữ nguyên giá trị lịch sử; nhà thờ họ vẫn là nơi tổ chức các nghi lễ truyền thống, góp phần giáo dục thế hệ trẻ.
• Thôn Ngọc Quan, với truyền thống hiếu học và đạo đức lâu đời, không chỉ gợi nhớ một thời kỳ rực rỡ của Nho học nước nhà mà còn là nguồn cảm hứng cho hiện tại và mai sau trong việc khẳng định giá trị cốt lõi của học vấn, đạo lý và văn hóa cộng đồng.

Đã có nhà thơ nổi tiếng viết về thôn Ngọc Quan như sau:

NGỌC QUAN QUÊ HƯƠNG

Thọ Diên thôn, chốn xưa lưu dấu,

Xuân Lan xã, hương cũ đượm hồn.

Đất Bắc Ninh, địa linh nhân kiệt,

Chốn Kinh Bắc, lẫm liệt tiếng thơm.

Bên hồ Sen hồng, lung linh bóng nguyệt,

Giữa ruộng lúa xanh, hương thơm ngát đồng.

Trăng nghiêng mái đình, gió ngân câu hát,

Chuông vọng bên chùa, vang giọng kinh cầu.

Làng Sen – tên nôm thân thiết,

Ngọc Quan – tên chữ rạng danh.

Tựa đóa liên hoa nở nơi đất lành,

Như minh châu tỏa giữa miền cổ tích.

Làng cổ ấy, nơi lưu truyền văn sử

Đất thiêng đó, bao hiền sĩ tinh hoa

Văn chương nổi tiếng,

Tính nết thảo thơm,

Trọng nghĩa khinh tài, cần lao chẳng quản,

Giữ đạo vẹn tròn, nghĩa xóm tình quê.

Trống hội rộn ràng ngày xuân

Quan họ ngân nga một giọng.

Người đi xa vẫn nhớ quê nhà,

Hồn vương vấn hương sen trong gió.

Đất lành chim đậu, dấu chân người thành đạt,

Làng quê sáng danh, nghe tiếng bậc hiền nhân.

Ngọc Quan tinh hoa hội tụ,

Làng Sen rạng rỡ ngàn thu.

Trong bối cảnh đất nước hội nhập toàn cầu, Ngọc Quan giữ vị trí làm di sản sống–nơi quý giá để học, để chiêm nghiệm, và để trao truyền cho thế hệ tương lai. Các thế hệ người dân nơi đây phấn đấu góp phần tôn vinh và lan tỏa nét đẹp văn hóa ấy, đưa Ngọc Quan xứng đáng là Di sản văn hóa, đồng thời là niềm tự hào của tỉnh Bắc Ninh và cả nước.

Tác giả: Hoàng Dũng